بهمنگان، روز بهمن از ماه بهمن

جشن های باستانی ایران از دیرباز مورد توجه نویسندگان و شاعران بوده است. سنت ها و آداب و رسوم، در آثار نویسندگان و شاعران منعکس شده است. این جشن ها منعکس کننده باورها، سنت ها و عقاید ایرانیان باستان، هستند که از آن آداب و رسوم سرچشمه می گیرد و رویدادهای شادی را یادآوری می کند و هر کدام ویژگی ها و اسطوره های خاص خود را دارند. یکی از این جشن ها، جشن بهمنگان است که از جشن های باستانی ایرانیان است که به مناسبت مقارن شدن نام روز و ماه برگزار می گردد.

سنت ها و آداب و رسوم ایرانیان باستان

در واقع آیین ها آیینه فرهنگ یک ملت هستند و دامنه وسیعی را در بر می گیرد، از زبان انسانی گرفته تا نسخه های خطی او و همه هنجارها، سنت ها و آداب و رسوم اجتماعی. تقویت بنیان های فرهنگی در یک ایالت یا یک کشور بدون شناخت روحیات و سرمایه های آنها غیرممکن است. در هر قومى، روایات و افسانه های فراوانى وجود دارد که هر بخش از آن به صورت متن، اثر یا کتاب نوشته شده است.

 شاهنامه بزرگترین اثر ادبیات حماسی ایران و آثار بزرگ جهان، یک افسانه ادبی است. ثروتی که گویای همه داشته های ایرانیان در فرهنگ و زبان و آداب و رسوم است و می توان آن را در شناخت هویت و قوام ملی و عقیدتی جست وجو کرد. در جشن ها و مراسم شادی ایرانیان با جشن هایی غیر از نوروز و مهرگان مواجه می شویم.

جشن های ستایش خداوند

کلمه جشن در کتاب مقدس اوستا از سین است و گاهی یسنا نامیده می‌شود. تمام جشن‌های مذهبی مانند «مهرگان یا بهمنگان» برای نیایش یا ستایش خداوند بوده. در باور ایرانیان باستان، شادی نمایش نیکو از بخشش و سعادت اهورامزدا است. پس وظیفه انسان این است که زندگی را با شادی و آرامش بگذراند. از این رو برگزاری مراسمی که با طبیعت و دستورات دینی سازگاری داشته باشد قابل تقدیر و اهمیت است.

روز دوم هر ماه و ماه بهمن

در ایران باستان روز دوم هرماه، بهمن نامیده می شد و روز بهمن (دوم) از ماه بهمن را که بهمنگان، یا بَهْمَنْجَنه، بَهْمَنْجه، بَهْمَنْچَنه می خواندند، جشن می گرفتند. جشن بهمنگان در روز دوم بهمن ماه و به مناسبت همنام شدن روز و ماه برگزار مى گردید

بهمن از واژه اوستایی وهومنه

وهومنه (Vohumana) که در زبان اوستایی به معنی ذهن خوب است، در دین زرتشتی، یکی از شش امشاسپندان (جاودانه های نیکوکار) که توسط اهورامزدا، خداوند حکیم، برای کمک به او در پیشبرد خیر و نابودی بد، خلق شده است. طبق آموزه زرتشتی، چون زرتشت پیامبر در رؤیایی توسط وهومنه به حضور اهورامزدا هدایت شد، هر فردی که به دنبال شناخت پروردگار حکیم است باید از طریق این جاودانه به او نزدیک شود. از آنجایی که وهومنه، نزدیکترین امشا به اهورامزدا است، دومین ماه تقویم زرتشتی به او اختصاص دارد.

رستم شهزادی در کتاب «جهان‌بینی زرتشتی» می‌نویسد: «بنا به فرهنگ ایران باستان و آموزش‌های زرتشتی، منظور از یگانگی هستی، این است که در جهان هستی، حقیقت یکی است و سرچشمه‌ی وجود همان حقیقت یکتاست که اهورا یا (بود) نامیده شده است و همه‌ی موجودات نمودهایی از آن «بود» اصلی هستند و بازگشت همه‌ی نمودها به «بود» اصلی است».

آداب و رسوب جشن بهمنگان

این یکی از جشن‌های زرتشتی بود که ایرانیان مسلمان در دوره اسلامی، درست تا حمله مغول، آن را برگزار می‌کردند. جشن هایی برای بزرگداشت این روز در میان تمام طبقات مردم و همچنین در دربارهای سلطنتی برگزار می شد..

توصیف بهمنگان توسط اسدی توسی، دلالت بر این دارد که این جشن در زمان او منسوخ شده بود، اما شاعر انوری که تا حدودی بیش از یک قرن پس از آن می زیست. از محبوبیت این جشن در زمان خود می گوید. با توجه به اینکه اسدی فرهنگ لغت خود را در تبعید در آذربایجان تدوین کرده است، شاید بتوان گفت که برگزاری این جشن در شرق ایران بیشتر از غرب ایران بوده است.

خوردنی های بهمنگان

در خراسان، به گفته ابوریحان بیرونی و گردیزی انواع گوشت و انواع غلات و سبزی ها و میوه ها را با هم در دیگ می پختند (دیگ بهمنگان). مردم از همدیگر با ظرفی که به این ترتیب تهیه شده بود و به طور گسترده در بازار فروخته می شد پذیرایی می کردند. به این آش، دانگو نیز می گویند زیرا بهمنگان به‌صورت اشتراکی بین همسایه‌ها پخته می‌شد و هر یک از همسایه‌ها دانگ یا سهم خود را برای پختن آش می‌پرداختند. آش دانگو از عدس، نخود، لوبیا، باقلا و ماش پخته می‌شد.

پوشیدن لباس های نو برای این جشن و خوردن گل های گیاه بهمن که روی غذا می پاشیدند، به مواد داخل دیگ بهمنگان اضافه می کردند. گیاه بهمن را همان زردک صحرایی (هویج وحشی) می دانند که در بهمن (دی-بهمن) گل می دهد و ریشه آن قرمز یا سفید است. گیاه بهمن یک گیاه دارویی محسوب می شود. همچنین در روز بهمنگان، برگهای سپند وحشی را با شیر مخلوط می کردند و می‌نوشیدند. آنان عقیده داشتند که این مخلوط، حافظه را تقویت و انسان را از فراموشی دور می‌کند.

روز های مقدس برای انجام کار های خاص

 به گفته برهان قاطع اعتقاد بر این بود که این روز برای کندن گیاهان و ریشه های دارویی و استخراج روغن و عطرسازی مناسب است. این روز همچنین برای پوشیدن لباس های نو، کوتاه کردن ناخن ها و موها توصیه می شد. این آداب و رسوم برخاسته از اعتقاد زرتشتیان بود که هر یک از روزهای مقدس آنها ویژگی خاصی دارد و آن را برای انجام یک کار خاص مناسب می کند. با این حال، امروزه آیین‌های دقیق این جشن حتی در میان زرتشتیان نیز از بین رفته است.

تا زمانی که جشن بهمنگان در دربارهای سلطنتی مرسوم بود، قصیده های تبریک این مناسبت توسط شاعران دربار خطاب به حاکمان و بزرگان می شد. در لغت نامه ها، ابیاتی از این گونه اشعار از فرخی، منوچهری، عثمان مخطری، انوری و دیگر شاعران پیش از مغول آورده شده است.

رسم بهمن گیر و از سر تازه کن بهمنجنه

ای درخت ملک بارت عز و بیداری تنه

فرخی

فرخش باد و خداوندش فرخنده کناد

عید فرخنده و بهمنجنه و بهمن ماه

فرخی سیستانی